Lốc xoáy là một trong những hiện tượng thời tiết cực đoan có sức công phá kinh khủng nhất trên Trái Đất, có khả năng tàn phá một phạm vi rộng lớn trên đường nó quét qua.
Lốc xoáy khác gì so với bão nhiệt đới?
Trong những hiện tượng thời tiết cực đoan mà con người từng chứng kiến và ghi nhận, lốc xoáy được xem là loại gây thiệt hại lớn nhất bởi tính bất ngờ, sức công phá mạnh và phạm vi ảnh hưởng rộng lớn.
Lốc xoáy, hay còn được gọi vòi rồng (nếu xuất hiện trên biển), là một cột không khí khổng lồ quay với tốc độ cao, kéo dài từ đám mây giông đến mặt đất. Hiện tượng này có dạng hình phễu hoặc hình ống, với đường kính có thể từ vài chục mét đến hơn 2km.
Lốc xoáy có thời gian hoạt động ngắn và phạm vi ảnh hưởng nhỏ hơn bão, nhưng sức công phá mạnh không thua kém gì bão (Ảnh: Utopia).
Về cơ bản, lốc xoáy là gió nên không thể quan sát được bằng mắt thường. Tuy nhiên, trong quá trình hình thành và hoạt động, lốc xoáy xoay với tốc độ rất lớn, cuốn theo bụi, đất, rác và các vật trên mặt đất khiến các vật thể xoay theo gió trong cơn lốc, giúp con người có thể quan sát được hiện tượng này.
Theo Hội Địa lý Quốc gia Hoa Kỳ, sức gió của lốc xoáy có thể đạt tới 480 km/h, thổi bay tất cả những gì chúng quét qua.
Lốc xoáy khác với bão nhiệt đới ở quy mô và thời gian tồn tại. Trong khi các cơn bão nhiệt đới có thể kéo dài nhiều ngày và ảnh hưởng đến diện tích rộng lớn, lốc xoáy thường chỉ tồn tại trong thời gian ngắn và phạm vi di chuyển ngắn.
Hầu hết các trận lốc xoáy kéo dài dưới mười phút và di chuyển từ năm đến mười kilômét trước khi biến mất. Tuy nhiên, trong những trường hợp cực đoan, chúng có thể kéo dài vài giờ và di chuyển trên khoảng cách hơn 150km.
Dù thời gian tồn tại ngắn, sức công phá của lốc xoáy trong khu vực nó quét qua có thể còn khủng khiếp hơn cả những cơn bão mạnh nhất.
Trận lốc xoáy chết chóc nhất từng được ghi nhận xảy ra ở Bangladesh vào năm 1989, khi nó đi qua thủ đô Dhaka của quốc gia này, khiến hơn 20 ngôi làng đã bị phá hủy và khoảng 1.300 người thiệt mạng.
Lốc xoáy được hình thành như thế nào?
Lốc xoáy được hình thành từ sự kết hợp của nhiều yếu tố khí tượng phức tạp. Chúng thường xuất hiện trong những cơn giông lớn hoặc trong những trận bão mạnh.
Điều kiện tiên quyết để hình thành lốc xoáy là sự hiện diện của không khí nóng, ẩm ở tầng thấp và không khí lạnh, khô ở tầng cao trong khí quyển, tạo thành luồng đối lưu.
Không khí nóng bốc lên cao và không khí lạnh chìm xuống tạo ra sự mất ổn định trong bầu khí quyển (Ảnh: AMNH).
Một yếu tố khác để hình thành lốc xoáy là hiện tượng gió đứt (hay còn gọi là gió cắt). Đây là hiện tượng tốc độ hoặc hướng gió thay đổi đột ngột trong một khoảng cách ngắn theo phương ngang hoặc phương thẳng đứng.
Để dễ hiểu, gió đứt là hiện tượng mà trong cùng một khu vực nhưng ở các độ cao khác nhau, gió có thể thổi theo các hướng và tốc độ nhanh hoặc chậm khác nhau.
Lớp không khí nóng có xu hướng bốc lên nhanh chóng, trong khi lớp không khí lạnh chìm xuống, chúng tạo ra sự mất ổn định nghiêm trọng trong bầu khí quyển, kết hợp với gió đứt thổi ngang khiến không khí bắt đầu xoay tròn.
Gió đứt (Wind shear) thổi ngang sẽ khiến không khí xoay tròn (Ảnh: AMNH).
Khi cột không khí này bị kéo lên bởi luồng đối lưu mạnh trong đám mây giông sẽ khiến chúng bị co lại và quay nhanh hơn theo định luật bảo toàn mô men động lượng.
Ngoài ra, điều kiện địa hình thuận lợi cũng là yếu tố quan trọng để lốc xoáy hình thành. Những vùng đồng bằng rộng lớn, ít bị cản trở bởi đồi núi thường là nơi lốc xoáy dễ hình thành nhất.
Mây giông trên cao sẽ khiến tăng tốc độ gió và hình thành lốc xoáy (Ảnh: AMNH).
Để đo lường mức độ tàn phá, các nhà khoa học sử dụng thang độ Fujita cải tiến (EF - Enhanced Fujita Scale), được chia thành 6 cấp độ từ EF0 đến EF5:
- EF0: Lốc xoáy yếu, tốc độ gió từ 105 đến 137 km/h. Đây là cấp lốc xoáy yếu nhất, thường ít gây thiệt hại, chỉ có thể bẻ gãy cành cây, làm hư hỏng những phần bên ngoài ngôi nhà.
- EF1: Lốc xoáy trung bình, tốc độ gió từ 138 đến 178 km/h, có thể gây hư hại cho nhà cấp 4, làm vỡ kính cửa sổ, làm sập các công trình nhỏ…
- EF2: Có tốc độ gió từ 179 đến 218 km/h, có thể gây thiệt hại đáng kể như lật mái nhà được xây dựng kiên cố, gây bật gốc cây lớn, thổi bay ô tô..
- EF3: Tốc độ gió từ 219 đến 266 km/h, có thể gây thiệt hại nghiêm trọng như làm sập những tòa nhà lớn, thổi bay các phương tiện giao thông hạng nặng, kể cả xe tải hoặc tàu hỏa, những công trình nhỏ móng yếu có thể bị đổ sập trong lốc xoáy.
- EF4: Tốc độ gió từ 267 đến 322 km/h, gây thiệt hại cực kỳ nghiêm trọng, san phẳng những tòa nhà kiên cố, hất tung máy bay, tàu thủy hạng nặng; ô tô hoặc xe buýt có thể bị nhấc bổng và ném đi xa…
- EF5: Tốc độ gió từ 323 km/h trở lên. Đây được xem là loại thảm họa thiên nhiên kinh hoàng nhất, có thể san phẳng cả một vùng rộng lớn hoặc thậm chí làm biến dạng địa hình nơi lốc xoáy quét qua.
Cần làm gì để bảo vệ an toàn trong lốc xoáy?
Dù lốc xoáy không thường xuyên xuất hiện, nhưng trong trường hợp phải đối mặt với một trận lốc xoáy, các chuyên gia khuyên mọi người nên thực hiện theo những cách sau để tự bảo vệ an toàn cho bản thân:
- Ở vị trí thấp nhất có thể: Nếu đang ở trong nhà nhiều tầng, hãy di chuyển xuống những tầng thấp hơn. Nếu có tầng hầm, hãy di chuyển và trú ẩn tại đó cho đến khi lốc xoáy đi qua.
- Ở giữa ngôi nhà: Hãy di chuyển đến giữa ngôi nhà và đảm bảo tránh càng xa cửa sổ càng tốt.
Những vị trí an toàn trong nhà để ẩn nấp khi có lốc xoáy xảy ra (Ảnh: Fox).
- Trốn dưới đồ đạc chắc chắn: Hãy ẩn nấp phía dưới đồ đạc, nội thất chắc chắn như bàn, giường… bạn cũng có thể trốn vào trong tủ quần áo cho đến khi lốc xoáy đi qua.
- Tư thế ẩn nấp an toàn: Hãy tìm một bức tường chắc chắn, ngồi xổm xuống đất và ôm 2 tay để che đầu.
- Tìm nơi trú ẩn: Nếu đang ở ngoài đường, hãy tìm những nơi kiên cố để trú ẩn. Tránh xa những gốc cây, các phương tiện giao thông để tránh bị những vật này đè trúng.
- Không tiếp tục di chuyển khi lốc xoáy xuất hiện: Không điều khiển xe máy, ô tô khi lốc xoáy xuất hiện. Nếu đang ngồi trong ô tô và không thể chạy ra ngoài, hãy dừng xe, cúi đầu xuống vô lăng và tìm cách che chắn cơ thể càng nhiều càng tốt.
- Không trốn dưới gầm cầu vượt, hầm chui: Gầm cầu vượt hay hầm chui có thể xem là vị trí hoàn hảo để ẩn nấp lốc xoáy, nhưng trên thực tế gió mạnh có thể thổi những mảnh tôn vào vị trí này.
Lốc xoáy - Thảm họa thiên nhiên khó lường và không thể ngăn cản
Khác với những cơn bão nhiệt đới có thể dự đoán hướng đi nhờ vào ảnh mây vệ tinh, sự hình thành của những cơn lốc xoáy rất bất ngờ và khó đoán. Lốc xoáy có thể hình thành chỉ trong vài phút, di chuyển nhanh và đổi hướng khó lường. Điều này khiến việc dự báo thời điểm, vị trí và hướng di chuyển của lốc xoáy là điều dường như bất khả thi ở hiện tại.
Một vùng rộng lớn tại thành phố Joplin, bang Missouri (Mỹ) bị san phẳng sau trận lốc xoáy mạnh vào năm 2011 (Ảnh: BayNews9).
Mỗi năm, lốc xoáy gây ra thiệt hại hàng tỷ USD và cướp đi sinh mạng của nhiều người trên thế giới.
Hình thành bất ngờ và sức công phá cực mạnh, có thể nói lốc xoáy là một trong những thảm họa thiên nhiên kinh hoàng nhất mà nhân loại phải đối mặt, nhưng vẫn chưa thể tìm ra cách để hạn chế những thiệt hại do nó gây ra.
Nguồn: https://dantri.com.vn/khoa-hoc/loc-xoay-duoc-hinh-thanh-nhu-the-nao-va-co-suc-cong-pha-kinh-khung-ra-sao-20250930044617664.htm